| Tweet |
|
Tak zwana Italian Theory i rewolta żywej wiedzy
MATTEO PASQUINELLI
W samym środku kryzysu trapiącego wydziały anglosaskiej akademii, jesteśmy świadkami rosnącej „hegemonii” włoskiej filozofii politycznej i nie jest to tylko wynikiem działania przypadkowej nemezis. Od Londynu po Kalifornię nazwiska takie jak Antonio Negri i Paolo Virno, Christian Marazzi i Sandro Mezzadra, Maurizio Lazzarato i Franco Berardi Bifo, wraz z wieloma innymi można znaleźć jako podstawowe źródła odniesienia wielu akademickich publikacji[1] (zindeksowane przez bezlitosny algorytm Google Scholar), a nawet katalogów biennale sztuki[2] (wykorzystywane przez światowych krytyków sztuki). Płodna, intelektualna diaspora zdaje się brać dzisiaj odwet za państwową represję włoskiej anomalii [anomalia italiana] z lat 70.
Posługując się nową, pojemną kategorią Italian Theory organizuje się niesamowitą ilość konferencji, seminariów i publikacji poświęconych tym myślicielom, którzy na wydziałach uśpionych świecką rewolucją cultural studies, postmodernistycznej czy analitycznej filozofii, nadali powagi włoskiemu operaismo lub zapoczątkowali nowe odczytania zjawiska biopolityki (w tym wypadku chodzi szczególnie o Giorgio Agambena i Roberto Esposito). W samym tylko 2010 roku weźmy pod uwagę choćby konferencję z okazji 10 rocznicy wydania Imperium Hardt’a i Negriego[3] czy sympozjum poświęcone pojęciu „dobra wspólnego” na Cornell University w Nowym Jorku[4]. Natomiast w maju 2011 roku, w Amsterdamie, konferencja Post-Autonomia[5] będzie próbą zarejestrowania procesu rozprzestrzeniania się operaismo pośród nowego pokolenia badaczy.
Jednakże owa nemezis to zjawisko o dwóch obliczach. Krytyka kapitalizmu kognitywnego i historia współbadań [conricerca], pojęcie wielości i figura prekariatu jako takiego, zostały odzyskane w ramach systemu akademickiego, by odmienić jego powłokę. Odbyło się to jednak bez zakwestionowania obecnych na jego gruncie hierarchii i dyscyplin. Autorzy tych pojęć od zawsze byli sytuowani na marginesach włoskiej akademii. Parodiując powszechny lament, moglibyśmy stwierdzić, że włoski drenaż mózgów rozpoczął się delegalizującym Autonomię procesem „7 kwietnia” z 1979 roku[6], na mocy którego uwięziono wszystkich czołowych dziennikarzy i intelektualistów ruchu, druzgocząc włoskie społeczeństwo wiedzy, które w pozostałych europejskich krajach rozwijało się inaczej.
Genealogia autonomistycznego materializmu
Sama nazwa Italian Theory, została ukuta w anglojęzycznej akademii, podobnie jak to się stało w przypadku wcześniejszej definicji French Theory[7], poprzez którą post-strukturalizm został szeroko wchłonięty i zneutralizowany (treściwych autorów ontologii takich jak Foucault, Deleuze i Guattari, spotkał podobny los, co efemeryczny meteoryt pokroju Baudrillarda). Wciąż zbiór z 1996 roku, Radical Thought in Italy[8], pod redakcją Hardta i Virno uważany jest za pierwsze, oficjalne przekroczenie progu północnoamerykańskiej akademii przez włoskie operaismo. Przyjęcie tej książki w dużym stopniu przygotowała antologia Autonomia: Post Political Politics[9] opublikowana już w 1980 roku przez Lotringera i Marazziego (we współpracy z samym Komitetem ‘7 kwietnia’), w czasie kiedy w Nowym Jorku wciąż mieszano ze sobą graffiti Basquiat’a i undergroundową teorię. Zostawmy jednak na boku akademickie akrobacje, wszelako bowiem ten bardziej współczesny zwrot od French Theory do Italian Theory posiada również inne uzasadnienia.
W swoim pamflecie La differenza Italiana z 2005 roku, Negri przestrzega, że postmodernizm w rzeczy samej zdemontował heglowskie, patriarchalne i burżuazyjne kategorie nowoczesności, jednak wciąż pozostawał w horyzoncie ambiwalentnych i nierozstrzygalnych różnic. W Włoszech to dzięki robotnictwu Mario Trontiego oraz feminizmowi Luisy Muraro, polaryzacja walk społecznych została na nowo wpisana we „włoską ontologię”: gdzie różnica, tam opór. Jak twierdzi Negri, gdy już zaakceptowano na gruncie operaismo taką separatystyczną i nierozkładalną intuicję jego mistrzów, rozszerzono projekt konstytuującej ontologii, który wziął swój początek w momencie, gdy myśl francuska porzuciła maszyny pragnące i mikropolitykę.
Właśnie z tego pamfletu Negriego swój tytuł bierze antologia The Italian Difference: Between Nihilism and Biopolitics[10], przegląd dzieł radykalnych filozofów, w ramach których „konstytuujące” pochodzenie balansowane jest przez nihilizm Massimo Cacciariego i ideę nagiego życia Giorgio Agambena. Podążając tą ścieżką, Roberto Esposito niedawno wyłożył historię włoskiej filozofii w książce Pensiero vivente [Żywa myśl][11], która już jest postrzegana jako biblia Italian Theory, jeszcze przed jakimkolwiek tłumaczeniem na język angielski. Esposito wyraźnie doszukuje się jądra włoskiej filozofii w jej antagonistycznej postawie wobec władzy – spójnym podejściu ujawniającym się przez stulecia, za które zapłacono życiem od Giordano Bruno do Antonio Gramsciego. Ten synolon, syntetyczna jedność niepokoju i konstytuującej praxis, ta immanencja antagonizmu jest do wyśledzenia w historii idei biegnącej wstecz od Trontiego do Machiavelliego. Artystycznym wcieleniem tego antagonistycznego materializmu jest podobno Battaglia di Anghiari, Leonarda da Vinci gdzie postać Walki przedstawiona jest jako amalgamat człowieka i zwierzęcia, przywołując na myśl Machiavellicznego centaura.
Kryzys filozofii języka
Współczesny wzrost znaczenia „włoskiej różnicy” Esposito rozpatruje w kontekście aktualnego kryzysu tych europejskich szkół myślenia, które opierały się na prymacie języka, to jest: brytyjskiej filozofii analitycznej, niemieckiej hermeneutyki i francuskiej dekonstrukcji. Jednakże, poza akademickimi enklawami, ten kryzys jest prawdopodobnie efektem presji wywoływanej przez nowe formy pracy. Od marksowskiego fragmentu o maszynach po pojęcie kapitalizmu kognitywnego szkoła operaismo nigdy nie rozważała języka za Heideggerem jako „domostwa bycia”, ale wręcz przeciwnie, jako nowy środek produkcji leżący w centrum współczesnej gospodarki. Już w 1999 roku zauważał to w swojej książce Cyber-Marx[12] Nicka Dyer-Witheforda. Według niego jednym z głównych powodów dla którego Italian Theory przyjęła się w obiegu międzynarodowym było to, że była jednym z niewielu antagonistycznych (i nie-logocentrycznych) podejść do gigantycznych urządzeń gospodarki wiedzy i społeczeństwa sieciowego.
Zwrotowi językowemu – zarówno temu liberalnemu, jak i dokonującemu na gruncie marksistowskiej ekonomii politycznej – nigdy nie towarzyszył zwrot ekonomiczny filozofii języka. Działania podejmowane przez Virno w ostatnich latach mogą być rozumiane w tym właśnie sensie: zamiast z zewnątrz szturmować twierdzę filozofii analitycznej, stara się używać nowych kluczy, by otworzyć ją od środka na politykę.
Ideologia kapitalistycznego realizmu
Północno-europejski świat akademicki jest poprzecinany wieloma nurtami, lecz jeden z nich został szczególnie zaniedbany przez Esposito. Chodzi mianowicie o lacanowską psychoanalizę w obrządku słoweńskim, która zawsze określa kapitalizm jako ideologicznie zapośredniczony „efekt rzeczywistości”. Wahadełko Žižka jest nieubłagane i porusza się po następującym torze: „ideologia nie jest czymś świadomym i abstrakcyjnym – na przykład, za każdym razem kiedy wierzymy, że ekonomia jest empirycznym i materialnym faktem – mamy to zawsze do czynienia z działaniem ideologii”. Tego typu interpretacja stosowana jest z tą samą szczodrością zarówno przez liberalnych, jak i marksistowskich ekonomistów: nawet ci ostatni muszą czuć się odpowiedzialni za przesadną „wiarę” w ekonomię lub ekonomizm, jak często lubi podkreślać Badiou. Dla tej szkoły myślenia głównym problemem jest zatem tak zwany kapitalistyczny realizm (by posłużyć się tytułem ostatniej książki Marka Fishera[14]), a działanie polityczne ograniczone jest do psychoanalitycznego ćwiczenia się w zdzieraniu zasłony Maji, na którą składa się ideologia dnia codziennego.
Przeciwko grzechowi nadmiernej „pasji realnego” (znów Badiou), Žižek ujmuje aktywizm według lacanowskich współrzędnych pragnienia: aktywizm nie jest zatem nigdy pogrążony w żadnym tu i teraz, ale zawsze postrzegany jest raczej jako znak wskazujący gdzie indziej, szczególnie w kierunku braku. Zachowanie ekonomiczne jest rozumiane wówczas jako język, a polityczna wyobraźnia staje się gramatyką, którą można swobodnie operować, walka jest natomiast zawsze predeterminowana przez porządek symboliczny w obrębie siatki ustalonych ról. Jeśli Žižek, tak jak Badiou, publicznie przedstawiany jest jako marksista, to w rzeczywistości przedstawia sobą „marksizm bez Marksa”[15], czyli krytykę ekonomii politycznej, w której pozostaje jedynie symulakrum ideologii. Dla niektórych, jego metafizyczny komunizm jest pozbawiony relacji z rzeczywistymi walkami. Jednak, jeśli przyjrzeć się filozofii politycznej przez soczewki jego krytyki filmowej, być może nie jest to kwestia metafizyki, gdyż po prostu mamy tu do czynienia z Avatarem komunizmu.
Jeśli Italian Theory „otrzymało lekcję” walk społecznych lat 60. i 70., czym miałoby być historyczne gimnazjum tak zwanej lacanowskiej lewicy? Uporczywa Žižkowska interpretacja kapitalizmu jako ideologicznego aparatu, paradoksalnie nie została ukształtowana w warunkach konsensusu waszyngtońskiego, ale za czasów socjalistycznego realizmu. Žižek, podobnie jak szkoła frankfurcka przyjmując nazistowską machinę propagandową za model dla amerykańskiego przemysłów kulturalnych, używa narzędzi wypracowanych za żelazną kurtyną przeciwko jednowymiarowej myśli neoliberalizmu. W ostateczności, taka przecież była forma konfliktu doświadczana i postrzegana w byłej Jugosławii była ideologiczna – ale perspektywa ta prawdopodobnie nie pasuje do opisu dzisiejszego kapitalizmu.
To specyficzne odczytanie tego, co polityczne jako problemu ideologii, ma swoje konkretne konsekwencje również na poziomie bardziej przyziemnej produkcji kulturowej. Poboczna względem lacanowskich idei, niedawna amsterdamska konferencja The Populist Front[16] była poświęcona analizie współczesnego populizmu, począwszy od amerykańskiej Tea Party do postaci holenderskiego lidera Geerta Wilders’a, zahaczając również o włoski przypadek. W ramach tego wydarzenia w niebezpieczny sposób sugerowano postępowym ruchom i partiom politycznym eksperymentowanie na polu wynajdywania wroga, po to, by uciec od trapiącego je kryzysu. Również i tutaj mitotwórcze techniki, wykorzystane przez populistycznych liderów w celu tworzenia zbiorowych fobii, zalecane były lewicowym ugrupowaniom. Poszukiwanie „wyobrażonego wroga” wydaje się trochę histeryczne, w momencie, gdy na północy i południu Europy oraz w regionie śródziemnomorskim mamy do czynienia z nowymi, rzeczywistymi ruchami społecznymi. The European School of Social Imagination, organizowana przez Franco „Bifo” Berardiego w San Marino, w dniach 20-22 maj[17], wydaje się podnosić tę nierozstrzygniętą kwestię politycznej roli zbiorowej wyobraźni oraz z dystansu udzielać odpowiedzi na populistyczny dryf holenderskiej inteligencji.
Współbadania oraz kryzys kapitalizmu kognitywnego
Istnieje wiele produktywnych spotkań Italian Theory z innymi geo-filozoficznymi przestrzeniami, jednak nie ma tu miejsca na wymienienie ich wszystkich: od badań postkolonialnych do teorii queer, od kultury sieciowej po badania prawne. By posłużyć się tytułem świetnego artykułu Bretta Nielsona, nastał już czas na „sprowincjalizowanie włoskiego efektu”[18]. Teoretyczne innowacje mają dziś miejsce na gruncie sieci „nomadycznych uniwersytetów” między Francją i Włochami, Hiszpanią i Brazylia. Weźmy choćby ostatnią dyskusję o pojęciu „dobra wspólnego” jaka rozgrywa się na seminariach organizowanych w Turynie[19] i Paryżu[20]. W rzeczywistości tak zwana post-Autonomia nie jest historycznym zwierzęciem oczekującym na wypchanie, ale ruchem „żywej myśli”, który dziś stawia swoje barykady na uniwersytecie. Dobrym przykładem jest tutaj Knowledge Liberation Front, który organizował mobilizację studentów w Europie w dniach 24-26 marca[21]. Ujmując to w zgrabnej formule, która posłużyła za tytuł książki Gigiego Roggero mamy tu do czynienia z produkcją żywej wiedzy[22]. Nowe pokolenie akademików, gotowe do przeprowadzenia kanonizacji Italian Theory powinno skonfrontować się wpierw z powiedzeniem Trontiego: wiedza nieodzownie połączona jest z walką, by rzeczywiście wiedzieć, należy rzeczywiście nienawidzić[23].
Italian Theory dokładnie ukazuje swój innowacyjny i nieredukowalny rdzeń w samej definicji wiedzy. Tworzenie teorii oznacza dzisiaj mierzenie się z kwestią współbadań [conricerca], lub filozofią tego, co nie-filozoficzne (to jest z tym, co polityczne). Oznacza to zakwestionowanie humboldtowskich dyscyplin i anglo-amerykańskich studies, zniesienie rozróżnienia na przedmiot i podmiot politycznego badania, krytykowanie „wiedzy proceduralnej” oraz metody recenzowania, ujawnianie finasjalizacji życia studenckiego przez dług, oraz ostatecznie, zakwestionowanie IKEA’izacji edukacji w postaci procesu bolońskiego. Współbadania oznaczają dziś, w dobie kryzysu finansowego, przemyślenie na nowo połączenia między praktyką i teorią wewnątrz uniwersytetu. Italian theory nie jest to zatem po prostu szkoła myślenia krytykującą kapitalizm kognitywny, wyłoniona w momencie kryzysu globalnej fabryki edukacyjnej.
przełożył Krystian Szadkowski
(ha.art.pl)
[1] W Polsce najwięcej zainteresowania wykorzystywaniem i prezentowaniem Italian Theory możemy zauważyć w długoletniej działalności czasopisma Przegląd Anarchistyczny (http://www.przeglad-anarchistyczny.org) i poznańskiego środowiska anarchistycznego (http://www.rozbrat.org). Zob. szczególnie książkę: Autonomia Robotnicza, red. K. Król, Wydawnictwo Bractwo Trojka, Poznań 2006, oraz: Odmowa pracy – zbiór tekstów (zapowiedź). Inspiracje włoskimi teoriami możemy odnaleźć w aktywności Wolnego Uniwersytetu Warszawy (http://www.wuw2010.pl), w niektórych artykułach z czasopisma Praktyka Teoretyczna (http://www.praktykateoretyczna.pl), Projekcie Agamben (http://agamben.pl), a także na gruncie serwisu polskiego odłamu Edu-factory (http://ha.art.pl/prezentacje/29-projekty/1634-edufactory.html). W porównaniu z anglosaskim światem akademickim, ale również w kategoriach bezwzględnych musimy stwierdzić, że zainteresowanie Italian Theory w Polsce pozostaje wciąż śladowe. Wszystkie przypisy pochodzą od tłumacza.
[2] Polskim przykładem mogłaby być wystawa i publikacja Robotnicy opuszczają miejsca pracy, zob. Robotnicy opuszczają miejsca pracy/Workers leaving the workplace, red. J. Sokołowska, Muzeum Sztuki, Łódź 2010.
[3] Program konferencji “Empire: A Retrospective,” Graduate Program for Cultural Studies, University of Pittsburgh zob. http://www.pitt.edu/~cultural/EmpireConference.htm
[4] Materiały z konferencji zorganizowanej przez czasopismo Diacritics, Commonalities: Theorizing the Common in Contemporary Italian Thought, zob. http://commonconf.wordpress.com
[5] Strona konferencji What is Post/Autonomia Today?, Amsterdam 19-22 maj 2011 http://postautonomia.wordpress.com/
[6] 7 kwietnia 1979 roku, Antonio Negri został aresztowany wraz z innymi członkami robotniczego ruchu Autonomia Operaia (m.in. Emilio Vesce, Luciano Ferrari Bravo, Mario Dalmaviva, Lauso Zagato, Oreste Scalzone, Pino Nicotri, Alisa del Re, Carmela di Rocco, Massimo Tramonte, Sandro Serafini, Guido Bianchini). Prokurator wysunął oskarżenie wobec członków ruchu o tworzenie politycznego skrzydła Czerwonych Brygad, organizacji określanej wówczas mianem terrorystycznej. Negriemu postawiono zarzut przewodzenia Czerwonym Brygadom i zaplanowania morderstwa Aldo Moro, byłego premiera Włoch, przewodniczącego partii Chrześcijańskich Demokratów, który doprowadził do tzw. Historycznego Przymierza. Był to sojusz chrześcijańskich demokratów i Partii Komunistycznej Włoch, mający na celu przeciwdziałanie rozszerzającym się protestom robotniczym i studenckim. Zob. interesujący film na temat kulisów morderstwa Moro http://alterkino.org/smierc-w-rzymie-sprawa-aldo-moro a także dokument biograficzny o działalności Antonio Negriego http://alterkino.org/antonio-negri-niekonczca-sie-rewolucja
[7] W kwestii tego zjawiska po polsku zob. French Theory w Polsce, red. E. Domańska, M. Loba, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010.
[8] Radical Thought In Italy, red. M. Hardt, P. Virno, MIT Press, Cambridge Mass, 1996.
[9] Autonomia: Post-political politics, Ed. S. Lotringer, Ch. Marazzi, Autonomedia, 1980. Książka do pobrania ze strony Generation Online: http://www.generation-online.org/t/ppp.htm
[10]The Italian Difference: Between Nihilism and Biopolitics, red. L. Chiesa, A.Toscano, Re-press, Sydney 2009. Książka dostępna na wolej licencji na stronie: http://www.re-press.org/content/view/66/38/
[11] R. Esposito, Pensiero vivente: Origine e attualita della filozofia Italiana, Einaudi, Turyn 2010.
[12] N. Dyer-Whiteford, Cyber-Marx: Cycles and Circuits of Struggle in High Technology Capitalism, University of Illinois Press, 1999. Książka dostępna w postaci maszynopisu pracy doktorskiej na stronie: http://eprints.rclis.org/handle/10760/6252
[13] Zob. http://www.urbanomic.com/index.php strona organizacji wydającej czasopismo Collapse: Journal of Philosophical Research and Development Zob. także The Speculative Turn: Continental Materialism and Realism, red. L. Bryant, N. Srnicek, G. Harman, Re-press, Sydney 2010, Książka dostępna na wolej licencji na stronie: http://www.re-press.org/content/view/64/38/
[14] M. Fisher, Capitalist Realism: Is There No Alternative?, Zero Books, London 2009.
[15] Ciekawe rozważania na temat tego, czy możliwe jest bycie komunistą bez Marksa, zob. A. Negri, È possibile essere comunisti senza Marx?, https://uninomade.org/essere-comunisti-senza-marx/
[16] Strona z programem konferencji: http://www.skor.nl/article-5274-nl.html
[17] Strona European School of Social Imagination. http://www.scepsi.eu/
[18] B. Neilson, Provincialising the Italian Effect, Cultural Studies Review, 11(2) 2005, s. 11-24.
[19] https://uninomade.org/
[20] http://www.dupublicaucommun.com/
[21] http://www.edu-factory.org/wp/common-knowledge-against-financial-capitalism-24th-25th-26th-of-march-2011/ Zob. Nagranie z konferencji prasowej dotyczącej dni działania, którą Knowledge Liberation Front zorganizował w Brukseli: http://vimeo.com/21463196
[22] G. Roggero, La produzione del sapere vivo: Crisi dell’universitŕ e trasformazione del lavoro tra le due sponde dell’Atlantico, Ombre corte, Verona 2008.
[23] M. Tronti, Operai e capitale, Einaudi, Torino 1966.
Published on Il manifesto on April 13, 2011 and titled
“L’ascesa in cattedra di un pensiero critico”. PDF file
of the article can be downloaded here.